Yıllar önce gazete ve kitapların dizgisi nasıl yapılıyordu?
Basım sektörü günümüzde altın çağını yaşıyor. Her şey elektronik. Bilgisayarların kumanda ettiği sistem ile işliyor. Gazeteler, dergiler, kitaplar, afişler, broşürler vs.. aklınıza ne gelirse hepsi son sistem teknolojik araç ve gereçlerle üretiliyor…
Basım sektörü günümüzde altın çağını yaşıyor. Her şey elektronik. Bilgisayarların kumanda ettiği sistem ile işliyor. Gazeteler, dergiler, kitaplar, afişler, broşürler vs.. aklınıza ne gelirse hepsi son sistem teknolojik araç ve gereçlerle üretiliyor. Dizgiler de öyle..
Peki; 40-45 yıl öncesine kadar gazeteler, dergiler ve kitapların dizgi işlemleri nasıl yapılıyordu?
Gazete, dergi ve kitapların dizgileri kurşun dizgi tekniği ile yapılıyordu. Interteyp denilen yarı otomatik dizgi makinaları kullanılıyordu.
Gazetecilik ve Matbaacılık mesleğine 1970’li yıllarda başlayan Gezetemizin İmtiyaz Sahibi Şakir Kahraman o yıllardaki Matbaacılığın ve Gazeteciliğin mutfağını şöyle anlattı;
Ana başlıklar Hurufat harflerle dizilir geri kalan yazılar ise; “Interteyp (ENTERTİP) kurşun dizgi makinasında dizilirdi, Bu makinalar İtalyan malıdır. İki farklı marka olarak o dönemlerde gazetecilik/yayıncılık sektörüne hizmet vermiştir. Biri; Interteyp diğeri Linoteyp’tir. Her ki markanın da kendi aralarında farklı modelleri vardır. En kıymetlisi Interteyp’dir.
Bu dizgi makinalarının tek mağazalı olanları eski modellerdir. İk mağazalı, üç mağazalı olanları da vardır. Mağaza dediğim; üst kısımdan aşağıya doğru gri olan bölümdür. Bu mağazanın içinde prinçten yapılmış matris dediğimiz yazı kalıpları yer almaktadır. Klavye bölümünde bu yazılar yazılır yukarırdan aşağıya doğru matrisler “şıkır şıkır” ses çıkartarak dökülür. Aağıda satırlar oluşunca bu makinayı kullanan “operatör” klavyenin hemen yanındaki baskı koluna basar o satırlar kurşun potasından gelen sıcak kurşun ile buluşur ve bir satır yazı dökülmüş olur.. Her satır için bu işlem böyle devam eder gider..Satırların uzunluğu veya kısalığını da “kal” dediğimiz bir parça belirler.. Bu “kal” ler, tek sütun, 2 sütün, 3 sütün gibi ölçülerde olur.
Dizgicilik Oldukça zor bir iştir. Bazen matrisler mağazadan düşmez… Bazen makina kurşuna baskı aşamasında kusma yapar.. Matbaalarda en yüksek ücretleri de bu dizgi makinalarını kullananlar alırdı. Operatör dediğimiz bu ustalar genellikle İstanbul veya Ankara’da gelirlerdi. Bu makinadan TURAN Gazetesinde 1 adet vardı, Benim Matbaada ilk işe başladığım dönemde Merhum Hasan Usta (Hasan Bostancı) Daha sonra Abim Merhum Müslim Aykara ve devamında Eşref Turan uzun yıllar bu makinda dizgici olarak çalıştılar…
Bir şey daha ilave etmek isterim; bu makinanın %90’lık kısmı dökümdür. Sol tarafta görülen küçük GRİ KUTU kurşun potasının sıcaklığını ayarlayan termostattır. Elektrikler kesildiğinde kurşun potasının hazır ollması için 2-3 saat gibi bir zamana ihtiyaç vardır. Kısaca, benim hatıladıklarım bunlar.. Daha da ilave edebileceğim çok şeyler var.. Ama, bu bilgilerin de yeterli olduğunu düşünüyorum…”
GAZETE BASKIM MAKİNASI…
Gazeteler kazanlı dediğimiz makinalarda basılırdı örneğin; 54 x72 cm. ebadında HEIDELBERG veya Frenkenthal makinalarda basılırdı sayfalar tekne dediğimiz alüminyum zemin üzerinde hazırlanır ve iki sayfa olarak makinaların baskı tablasına yerleştirilir kadrad ve vizolar ile sıkıştırlırdı resimde görüldüğü gibi basım aşamasına geçilirdi, bu işin meşakati kadar zevkli olduğuda aşikardı… Şimdilerde ise herşey dijital ortamda hazırlanıyor çok rahat bir dizgi yapılıyor ve rahat bir şekilde basılıyor…
Gazete ve Matbaacılıkta;
DİZGİ TANIMLARI…
Spot Üst ve Altbaşlık: Büyük yazıları yutulabilir parçalara bölmek için kullanılan, sundukları yazının reklamını yapan, göz gezdiren insanları okumaya sevkeden ve ana başlığın (MANŞET’in) üstünde ve altında bulunan başlıklardır.
Ara başlık: Bir haberin ya da yazının belirli bölümlerine dikkat çekmek için metin aralarında kullanılan yazı dizgisinden çok az büyüklükteki punto ile dizilmiş ve genellikle daha kalın (bold) olan başlıklardır.
Basan malzeme: Sıcak dizgide harf, işaret, çizgi, süs gibi baskı işlemi sonucu sayfada görülecek malzemeler
Basmayan malzemeler: Sıcak dizgide espas (araboşu), kadrat, anterlin, garnitür, klişe altlığı gibi baskı kalabında yer alıp mürekkeple temas etmeyen malzemelerdir. Espaslar, kelimelerin arasında; kadratlar, yarım kalan (dul) satırların tamamlanmasında veya kelime/satır ortalamada; garnitürler, sayfadaki büyük boşlukları oluşturmada; klişe altlıkları, klişeleri yazı yüksekliğine getirmede kullanılır.
Başlık: Metnin başına büyük punto harflerle konunun adını belirtmek amacıyla konulan yazı.
Baştan blok yazı: Satırları sağdan başlayıp son kısmı serbest biten dizgi türü. Soldan blok da denilebilir.
Blok paragraf: Paragraf başındaki satırı içeri almadan, satırbaşı boşluğu olmadan yapılan dizgi.
Bloklama: Yazının düşey olarak, sağdan ve soldan düzgün şekilde dizilmesi. Tam blok ve yarım blok olabilir. Tam bloklamada dul satırlardaki harf araları gereğinden fazla açılarak istenmedik bir görünüm sergileyebilirler.
Bold: Normal yazı karakterinden daha kalın gövdeye sahip olan daha siyah yazı karakteri veya stili
Bold-italic: Eğik karakterleri ve kalın çizgileriyle zor okunmasına rağmen (burada olduğu gibi) pek çok dizgici tarafından tarafından kullanılan yazı stili. Bu stil daha çok alt başlıklarda tercih edinmelidir.
Çift: Tipo baskıda metal harfleri dizerken kolaylık olsun diye kullanıdığımız cımbıza benzer ince uçlu alet.
Decoratif yazı: Dekoratif yazı tipleri özel imajlar için tasarlanmışlardır. Genelde metinlerde değil başlıklarda ve sanat çalışmalarında tercih edilen yazı tipidir.
Dizgi operatörü: Dizgi makinelerinde dizgi işini yapan kişi. Günümüzde yayınevleri dışında dizgi operatörlüğü mesleği yerini hem dizgi tasarım yapabilen yardımcı grafikerlere bırakmaktadır.
Dizgi: Basım yoluyla çoğaltılması düşünülen yazılı bir metnin belirli standartlar gözetilerek matbaa harfleriyle yeniden yazılması işlemi
Dizgici: Kurşun harfleri, harf kasalarından tek tek alarak kumpas üzerine dizen elle dizen kişiye mürettip; linotype, entertype, monotype gibi kurşun dizgi makinalarında klavye yardımıyla dizen kişiye dizgi operatörü denir. Günümüzde, masaüstü yayıncılık sistemi içeresinde bilgisayarda dizgi yap;an elemanlar da bilgisayar dizgi operatörü olarak anılmaktadır.
Dul: Bir paragraf sonunda yarım kalmış satır.
Düzeltmen: Genel tashih kurallarını bilen, metnin yazıldığı dile hakim olan, bu çerçevede dizgilmiş bir metindeki dizgi ve yazım hatalarını düzeltmekle yükümlü kişi.
Eğik Yazı: Normal yazının bilgisayar tarafından hafif eğilmiş türüdür. İtalic olana göre daha iyi okunur.
Elle dizgi: Daha önceden dökümü yapılmış ve hurufat kasalarında yerlerini almış kurşun harflerin mürettipler tarafından teker teker el ile alınarak biraraya getirilmesi yoluyla yapılan dizgi işlemi
Entertype: Kurşuna dayalı dizgi sisteminde som (tek) satırlar dizen mekanik dizgi makinası.
Font: Belli bir adı ve sabit görünümü bulunan harf, sayı, noktalama işaretleri ve diğer yazı simgelerinin kümesi.
Foto Dizgi: Bilgisayarların matbaacılık sektöründe kullanılmaya başlanmasından önceki yıllarda kullanılan ve compugrafic adıyla da anılan fotografik temelli dizgi makinalarında yapılan dizgi sistemi. Bu sistemde dizgi makinalarının ekranlarında sınırlı sayıda satır görülebilir; dizilen satırlar bir kayıt biriminde saklanarak dizgi bitiminde pikaj yapılmak üzere rulolar şeklindeki ışığa duyarlı kağıtlara ışınsal aktarım yoluyla pozlanırdı. Bu kağıtlar tıptı fotoğraf baskısı gibi belli kimyasal işlemlerden geçirildikten sonra yazılar görünür hale gelirdi. Bu kağıtlardan pikaj yapılır ve pikajlı sayfaların filmi çekilerek baskıya hazırlık süreci devam ederdi.
Gale: Kenarlarından ikisi üzerinde bir gönye bulunan ve üzerine elle veya mekanik olarak tipografi dizgi satırları yerleştirilen madeni levha.
Harf Kasası: Belirli bir düzeni olan, içinde metal harfleri(hurufat) barındıran, çok çekmeceli bir kasa.
Harf: Tipografik düzenlemenin en temel öğesidir ve alfabenin her bir simgesini belirtir.
Hurufat: Metal harfler. Kurşun, antimuan ve kalaydan kimi zaman da, bakır alaşımından dizgi dökümü için kullanılan metal.
İtalik: Hümanistik küçük harften türemiş ve matbaacılıkta 1500’e doğru Aldo Manizio’nun girişimiyle benimsenmiş, okuyana göre sağ üst köşeye doğru hafif eğik olan basım harfidir. El yazısına benzetilmek için tekrar tasarlanıp eğilmiştir. İnceliği ve açısı yüzünden okunaklığı azdır.
Karakter: Veri ve bilgileri işleme ya da iletme amacıyla göstermede, uzlaşmalı olarak kullanılan rakam, harf, noktalama işaretleri ya da herhangi bir başka simge.
Klişe: 1. Tipo baskıda kullanılmak amacıyla, üzerine kabartma olarak bir kompozisyon yada resim kopya edilmiş madeni levha. 2. Çukur baskıda, fotoğraf negatifi ve pozitifi.
Komut ya da İşlev Karakteri: Verileri kaydetme, işleme, iletme ya da yorumlama gibi işlemlerin yürütülmesi, başlatmaya, değiştirmeye ya da durdurmaya yarayan ve bir veriyi gösterme karakterinden ayrılması gereken karakter.
Kumpas: Metal dizgi düzenlemesinde elle dizilecek harflerin birleştirilmesi için kullanılan metal bir alet.
Majiskül: Büyük harf veya büyük harflerle yazılmış yazı, kapital veya uppercase adıyla da bilinir.
Matris: Sıcak dizgide döküm için kullanılan dişi harfler
Mekanik dizgi: Basılacak matbaa harflerinin mekanik (Linotype, monotype gibi yöntemlerle) olarak dizilmesi.
Miniskül: Küçük harf veya küçük harflerle yazılmış yazı.
Monotype: Tek tek harflerden boyları ayarlanmış satırlar dizen mekanik dizgi makinesi.
Otomatik Satır Aralığı: Yazı tipine, yazı büyüklüğüne ve stiline dikkat etmeden kelime işlem programlarının satır arası boşluklarını otomatik olarak ayarlamasıdır…
